
LA HISTORIA DEL ENCAJE
El origen incierto es la primeira característica del encaje, de la misma manera que la de otras muchas artesanías llegadas de Oriente Medio, y que viajaron del este cara al oeste con los pueblos y culturas que visitaron el Finisterre europeo.
Aparecen muestras de los inicios del encaje en la artesanía de diferentes pueblos: en el velo de las mujeres turdetanas e íberas; en la túnica romana hecha con el finísimo hilo gallego; en la alba, con adornos, de los curas católicos, consecuencia de la anterior. Su conocimiento y uso se relaciona con los árabes y, más tarde, con los italianos y flamengos, a donde se extendió a través de los montes Pireneos y del océano Atlántico.
La pasamanería, de la que se conservan multitud de restos y centros textiles, se extendió por toda España.
Los/as gallegos/as hicieron de esta técnica un complemento económico para la familia.
Una situación que llega hasta hoy en día a las aldeas y villas agrícolas y pesqueras, por lo que el encaje nace y camina como artesanía-industria asociada a la agricultura y a la pesca, siempre con la técnica del entrecruzado de hilos, generalmente de lino hasta el siglo XX, que se cambia al algodón.
A partir del siglo XV aparecen noticias en inventarios y documentos sobre herencias y dotes de encajes, y no había pazo o casa de la villa donde el menaje de las novias no llevara algún elemento de esta artesanía. Los reis y reinas de la Casa de Austria y de la Casa de los Borbones le dieron al encaije el empuje definitivo al incorporalo a la ropa de la nobleza, a la de imagenes y objetos de las iglesias, a la decoración de pazos y casas señoriales, y mismo promulgaron leis y normas que regularon el trabajo y la venta de esta artesanía. El catastro da Ensenada (século XVIII) nos refiere muchos puertos y villas con importancia económica encajera y esto es debido a que comienza el comercio con América, a donde se exportan estes encajes, lo que motiva que se incremente notablemente su producción.
Las sociedades económicas de amigos del país ayudaron al esparcimiento del encaje por villas y aldeas, cambiaron la roca por el torno, perfeccionaron el hilado y le dieron un empuje a nivel cultural de las palilleiras.
En Camariñas, en plena Costa da Morte, se mantiene viva esta antigua tradición, convertida hoy en artesanía. Sea cual sea el origen del encaje, no cabe duda que es un símbolo de identidad de este pueblo marinero. Camariñas daba nombre a los encajes que se hacían en toda Galicia. Se empleaba hilo de lino, que se cultivaba abundantemente en nuestra comunidad.
EL ENCAJE
El arte de palillar es una técnica de encaje téxtil consistente en tejer hilos, que inicialmente están enrollados en bobinas para manejarlos mejor. A medida que progresa el trabajo, el tejido se sujeta mediante alfileres clavados en una almohada, que se llama "mundillo". El lugar de los alfileres viene determinado por un patrón de agujeros.
El encaje se puede realizar con hilos finos o gruesos. Tradicionalmente se hacia con lino, seda, lana y, posteriormente, con algodón. También con hilos de metales preciosos. Hoy en día también se realiza con una gran variedad de fibras sintéticas, con alambres u otros filamentos.
EL ENCAJE EN NUESTRO AYUNTAMIENTO
Cabe destacar que, en la actualidad, los primeros pasos para recuperar esta técnica en el Concello de Cervo comenzaron con las clases de encaje que se llevaron a cabo en la villa de San Ciprián alla por el año 1996, gracias en gran parte a persoas que ejercían como maestras nesta villa.
El Encontro de Palilleiras del Ayuntamiento de Cervo se celebra en la villa de San Ciprián, entre marzo y abril, y su primera edición se remonta al 20 de marzo de 2004.
En esta primera edición, que formaba parte del programa de la XIII Festa do Ourizo, participaron alredor de 70 palilleiras de toda la comarca y algunas llegadas de As Pontes y Asturias.
Es de resaltar que en los encuentros que se vienen realizando estos años el número de participantes se vio claramente multiplicado, llegando a la cifra de 700 palilleiras.
En la mencionada primera edición las artesanas hicieron una demostración en el Salón de Actos de la Casa do Mar.
La iniciativa de realizar este encuentro surgió a raíz de las conversaciones mantenidas con las profesoras locales de encaje de palillos, Mari Luz Méndez y Modesta Lombardero, y contó con la colaboración de las tres asociaciones de mujeres de la localidad.
Desde el año 2007 este evento se celebra en el Pabellón Municipal de Deportes y además incluye una muestra relacionada con el mundo del encaje en la Sala de Exposiciones de la Casa da Cultura de San Ciprián.
La finalidad del Encontro de Palilleiras es disfrutar de un día de convivencia e intercambiar conocimientos.
A ALMOFADA
O principal aparello para a realización do encaixe é a almofada, xa que nela se dispoñen o resto dos utensilios. Cando unha persoa quere traballar encaixes ten que preparar un saco de tea cheo de palla (de trigo, avea,etc..) ben preta e uniforme ao que se lle engaden dous paus ou canas nas beiras superiores e, da metade cara abaixo, decórase cun plástico groso ou cun hule chamado cuira, para que os palillos non rachen a tea. Da mesma maneira, debe preparar o picado co debuxo que se quere realizar e que se suxeita no centro da almofada, enriba da cuira; a súa dereita cósese a bulsa de alfinetes que marcarán o camiño do encaixe e, na mesma zona, ponse o novelo do fío que se irá enfiando nos palillos dirixidos pola palilleira.
O FÍO
A materia prima para a realización do encaixe é o fío que, ata a II Guerra Mundial, era de fibra de liño e agora é de algodón. O fío de liño era, na súa maior parte, galego, aínda que, cando non chegaba a produción autóctona para labrar encaixes ou para outras actividades téxtiles, importábase de Rusia ou Finlandia e entraba polo porto pontevedrés de Carril.
A planta de liño galego é de réxime anual, da familia das liñaceas, medra ata os 6 cm de altura e das súas fibras constitutivas da cortiza extráese a liñaza. Nace aos 13 días de sementala, florece a finais da primavera e tamén durante boa parte do verán. Coñécense máis de 100 especies e medra salvaxe en moitos lugares.
Estivo moi espallado por toda Galicia e, no rural, usábase para lenzos, teas, mantelerías ou encaixes, xa que se traballou o fío ata lograr que fose moi limpo e fino.
A súa vida no campo e no uso cotián acaba logo da II Guerra Mundial polas malas producións e primitiva preparación. Tamén polo feito de que o algodón, preparado en fábricas con moderna maquinaria, mellor feitura e cun prezo competitivo, inunda os obradoiros galegos.
O fío de algodón, polo tanto, é a fibra téxtil máis empregada para a realización do encaixe na actualidade.
OS PALILLOS
Os palillos son os utensilios que se manexan para trasladar o fío polos alfinetes e entrelazalo. A madeira é a materia prima para a sua realización; os artesáns facíanos a man e un a un, pero hoxe en día fanse mecanicamente no torno e en serie polo que se abaratou o seu prezo.
As madeiras usadas para a súa construción son as típicas da zona do artesán, dende a de buxo ata a de piñeiro, ainda que a primeira é a máis duradeira e a máis tradicional.
Podemos destacar a importancia da lonxitude, da anchura e do peso á hora de conseguir a velocidade desexada no traballo de encaixe e tamén un labor fino ou groso.
Nun palillo podemos diferenciar: o puño e o corpo, onde vai envolto o fío co que se fai o encaixe.
O PICADO
Denomínase picado á serie de buratos ou piques que se fan nun cartón e que son a base do labor que se vai realizar co fío. O picado vai enriba do lenzo. Para realizalo tense que preparar o modelo, logo pásase ao cartón que será de cor escura para diferencialo do encaixe que se faga, e mesmo do lenzo. Non leva o debuxo enteiro de todo o encaixe, senón que só é unha unidade do labor que terá todos os puntos e pares, o cal, repetido unha e outra vez, daranos o encaixe.
O picado é moi importante para facer un bo encaixe, polo que o sentido creativo do/da picador/picadora e a súa preparación técnica son elementos indispensables para a súa perfecta realización.
AS PALILLEIRAS
A artesanía do encaixe xira arredor das palilleiras, antes situadas soamente no contorno agrícola e /ou mariñeiro cun modo de vida común e agora tamén en vilas e cidades.
As palilleiras son mulleres pluriempregadas, con varias tarefas acotío. Ao principio, as mulleres de beiramar enchían o tempo de lecer con esta actividade, pero o traballo encaixeiro transformouse en complemento económico aos ingresos familiares. Ademais é un traballo autoxestionado, xa que ela mesma fai, busca, merca e vende todo o material necesario e o produto acabado.
A palilleira pode traballar soa na súa casa, que usa como taller, e nos motivos e tipos de encaixes que lle apeteza ou que mellor se venden, pero moitas delas fano en grupos de veciñas, asociacións, organizacións…
A FALA DAS PALILLEIRAS
- ACAPARADOR/A: Intermediario/a, merca e vende encaixes con ganacia.
- ALBAROQUE: Festa despois dunha exposición ou dun labor difícil
- ALNA: Medida de lonxitude do dobre dunha vara
- ANODAR: Ata-los palillos para logo enchelos co fío de palillar
- ARTILLA: Tela que cobre o labor na tilla
- CANDELEXA: Facho usado polas palilleiras no traballo polas noites
- CAROLIÑO: Anaco pequeño de encaixe
- COUCE: Remate ou extremo dun encaixe
- FARREIRA: A palilleira con máis alegría da palillada.
- FOL: Engurra que se fai no encaixe, cando non se fai dunha soa vez
- GAITA: Palillo pequeño feito con madeira de buxo
- GAÑO: Ganancia da palilleira polo labor feito.
- LABRAR: Realizar un encaixe moi fermoso
- MIÑA AMA: Encargada dunha palillada
- PACA: Feixe de cartóns picados que levan pegada unha mostra do debuxo.
- PALITROCAR: Ruído que fan as palilleiras ao mover os palillos
- PALLETA: Chapa de madeira entre os cornos da almofada
- PIQUES: Buratos onde se colocan os alfinetes
- RARO: Encaixe máis aberto có seleto
- REBULDAR: Xogos entre mozos e mozas en momentos de lecer na palillada
- SARASA: Pano para cubrir o encaixe
- SELETO: Encaixe moi mesto
- SOLASOSO: Encaixe moi fermoso e ben feito
- VARA: Unidade de medida da lonxitude das puntillas
- VELLOUQUIÑA: Palilleira que vai para vella, pero aínda non o é.